Vakanüvis, Tayvan hakkında bilinmeyenleri yazdı: Bir tuhaf Tayvan

Biz başlık bulamadık

“Tuhaf Tayvan” diyelim…

Vakanüvis

ABD’nin, 25 yıl sonra en üst seviyede ziyaret gerçekleştirdiği Tayvan’da resmi temaslar sona erse de kriz dalga dalga yayılıyor.

ABD Temsilciler Meclisi Lideri Nancy Pelosi’nin Tayvan’dan ayrıldığı saatlerde Çin ordusunun ada etrafındaki göz korkutan tatbikatı başladı.

Çin Dışişleri sözcüsü askerî alternatifleri kast ederek, “Ektiklerini biçecekler” dedi. Pekin Hükümeti ayrıyeten, bir dizi ekonomik ambargoyu hayata geçirerek, birinci etapta Tayvan’dan limon, iki çeşit balık ve kum ithalatını yasakladı. ABD idaresi ise son on yıldır 15 milyar dolarlık silah sattığı Tayvan’a gerçekleştirilen provokatif ziyaretten mutlu görünüyor. Pekala, bu Tayvan tarihte ve bugün neyin nesi, kimin fesi? Biraz yakından bakalım…

Adanın yerlileri “Çinli kafası”nı çok severdi

Tayvan’daki birinci insan yerleşimlerinin 30 bin yıl öncesine kadar uzandığı iddia ediliyor. Milattan evvel iki binli yıllarda ise Aborjinler ve Hakkalar bu adada olduğuna dair işaretler var. Çinliler’in Tayvan’ın çok eski asırlardan beri kendilerine ilişkin olduğunu ispat bağlamında ortaya koydukları mahkeme kayıtlarına nazaran, M.S. 2’nci yüzyılda bu adadan “Tayvan” diye bahsedildiği öne sürülüyor. Çin ile Tayvan ortasında kaydedilen birinci temas, M.S. 239’da Çin devletinin adayı keşfetmek için buraya 10 bin kişilik bir topluluk göndermesiyle başlamıştı. Lakin topluluktan kayda kıymet sayıda Çinli’nin başı, “Çinli başına özel ilgi gösteren” Aborjin ve Hakkalar tarafından kesilmişti.

Yerliler ortasında, beden yapısı ve cilt rengi farklılığından ötürü Çinli başı kesip saklamak yaygınlaşmıştı. Lakin vakit içerisinde bu olumsuz durum değişmiş, Ming Hanedanlığı periyodunda, 1300’lerin başlarından itibaren Çinliler ana karaya yalnızca 180 km uzaklıkta olan Tayvan’a yerleşmeye başlamışlardı.

Bu ortada hem Çinli hem de Japon korsanlar da merkezî otoriteden uzak Tayvan’a sık sık seferler düzenleyip, burayı etraftaki hücumları için üs olarak kullanıyorlardı.

Portekizce “Güzel Ada” manasında Formosa dendi

1517’de bir Portekiz gemisi Tayvan Boğazı’ndan geçerken, seyir defterine adayla ilgili olarak Portekizce “Güzel Ada” manasına gelen “Formosa” diye yazılmıştı.

Portekiz gemisi durmamış, böylelikle sömürgeci anlayışı çerçevesinde ada üzerinde bir hak da tez etmemişti. 1622’de ise evvel Hollanda sonra da İspanya Tayvan üzerinde hak sav edecekti.

İki Batılı ülke de adada bulunan yerlilere de Çinlilere de Japonlara da acımasız akınlar düzenleyip birçoklarının Tayvan’dan kaçmasına yol açmışlardı. Vakit içerisinde Tayvan üzerinde Çin tesiri giderek arttı. Buna karşılık adada da “Tayvanlılık” milliyetçiliği yaygınlık kazandı.

1949’da Çin’deki iç savaştan kaçan binlerce “milliyetçi Çinli” Tayvan’a yerleşmişti. Birçok çatışma ve işgale karşın Çin devleti Tayvan’ın “bağımsız olmadığını” savdan, Tayvan’daki idareler ise “bağımsızız” demekten vazgeçmedi. Bugün bile memleketler arası bağlantılar literatüründe Tayvan için “Tayvan Çin’in bir parçası”, “Tayvan’ın yasal statüsü belirsiz” ve “Tayvan bağımsız” formunda üç farklı yaklaşım sözkonusu.

Şu an sırf 18 devlet, Tayvan’ı bir devlet olarak tanımakta. Tanımayanlardan birisi de ABD; lakin Washington idaresi, “Tayvan Alakaları Yasası” ve “Tayvan Seyahat Yasası” üzere düzenlemelerle Tayvan’ı özel bir statüde tutuyor.

Resmi ismi bile “Çin Cumhuriyeti” ama…

Tayvan için Çin ile Japonya sık sık karşıya gelmişti. Japonya bir orta askerî maliyeti düşünerek adayı Fransa’ya satmaya bile niyetlenmişti. İşte ada, Uzak Doğu’daki bu iki büyük emperyal ülke ortasında sık sık el değiştirirken, 1895 yılında yerleşik “Tayvanlılar” bir karışıklıktan istifade “Formosa Cumhuriyeti”ni kurmuşlardı.

Daha sonraki yıllarda da “Batılı üzere görünme”ye özel bir değer verdiklerini – dünyada kişi başına en fazla “7-Eleven” mağazası düşen ülke - sergileyecek olan Tayvan sakinleri, devletlerine isim olarak da Portekizce “Formosa”yı seçerek, bu husustaki kararlılıklarını daha o yıllarda ortaya koymuşlardı.

Devlet için tuhaf bir bayrak seçilmiş fakat zati ömrü de fazla uzun olmamıştı; yalnızca 5 ay… İsim bahsinde işin bir başka tuhaf tarafı da dünyada “iki Çin”in olması. Ana karadaki “Çin Halk Cumhuriyeti” bildiğimiz Çin’i tanımlarken, birçok resmi evrakta Tayvan “Çin Cumhuriyeti” olarak geçiyor. Olağan, bu isim problemi Çin’in her vakit resmî gündeminde. Çin Dışişleri Bakanlığı’nın web sitesinde – Tayvan yerine “Çin Cumhuriyeti” denilmeden - “Çin Halk Cumhuriyeti’nin kuruluşundan bu yana 157 ülke Çin ile diplomatik bağlantılar kurdu. Bütün bu ülkeler, sırf bir Çin olduğunu ve Çin Halk Cumhuriyeti Hükümeti’nin Çin'in tek yasal hükümeti olduğunu ve Tayvan’ın Çin’in bir modülü olduğunu kabul ediyor.” ifadesi yer almakta.

Bu ortada birtakım Çinliler Tayvan’dan “Dönek Eyalet” diye de bahsediyor.

Ölü meskeninin uzağından geçerler

Tayvan’da; inanç dünyasından toplumsal hayata kadar birçok alanda değişik tavırlar, davranışlar sözkonusu.

Son birkaç asırdır Tayvan’ın toplumsal hayatına damgasını vuran bu davranışlar, dünyanın pek çok yöresinde en azından “tuhaf” olarak nitelendirilmekte.

Mesela Tayvanlılar, bir konuttan cenaze çıkmışsa o meskene gerçek bakmazlar, o meskenin uzağından geçerler. Bu türlü yaparlarsa inançlarına nazaran, “ölen kişinin ruhu vücutlarına giremeyecektir.” Yas kıyafeti beyaz tonlarda olan Tayvan’da, gelinlikler ise kırmızı kumaştan seçiliyor. Bu ortada, çiftlerin evlenmeden evvel bir “astrolog”a gidip, ondan, birbirleri için uygun olup olmadığını anlamak için yıldızlara bakmasını istemeleri de bir gelenek. Astrolog, “Evlenmeniz yanlışsız değil” derse pek çok çift bunu dikkate alarak evlenmiyor. Astrologlar ayrıyeten, düğün için uygun bir tarih ve saati de seçiyor.

Kirli çorap üzere kokan “Tofu”yla “Geyik Penisi Şarabı”na bayılırlar

Tayvan’daki yemek kültürü de en hafif tabiriyle “ilginç”. İnci sütlü çay, yılan kanı çorbası, danzai eriştesi, karidesli domuz çorbası, kaplumbağa kanında pişirilmiş kaplumbağa, tabutlu sandviç, istiridye eriştesi Tayvan mutfağının yaygın örneklerinden.

“Geyik Penisi Şarabı” ile “Tofu”ya farklı bir ilgileri olan Tayvanlılar, ekşi süt, balık ve birtakım baharat karışımlarıyla en az altı ay fermente edilen ve Batılılar tarafından “ıslak kirli çorap üzere koktuğu” söylenen “Kokmuş Tofu”yu ulusal yemekleri olarak görüyorlar.

Tayvanlılar ayrıyeten, betel cevizini çiğnemeyi çok seviyorlar. Ne var ki, bu ceviz kanserojen olduğu için Tayvan, Asya’daki en yüksek ağız ve boğaz kanseri oranlarından birine sahip.

Yemek temalı Budist bir şenlik olan “Aç Hayaletler Festivali”nin coşkuyla kutlandığı Tayvan’da, bu şenlik sırasında tapınaklar konut imali yiyeceklerle donatılıyor. Dev sofralarda Tayvanlılar yemeklerin tadına bakarken, inanışa nazaran alınmamaları için “sevgili arkadaşlar” denilen “hayaletler” de karnını doyuruyor.

Bir ay süren şenlik boyunca evlenmek ve iş kurmak uğursuz addediliyor. Bu ortada, Tayvan mutfak kültüründe son yıllarda yükselen bir moda uyarınca tüm yiyecek, mutfak eşyası, tabak ve mobilyaların “tuvalet konsepti”nde yapıldığı restoranlar da yaygınlaşmakta.

Tayvan bir vakitler “Kelebek Krallığı”ydı, soylarını tükettiler

Tayvan coğrafik yapısının bir özelliği olarak dünyadaki sayılı kelebek merkezlerinden birisiydi. Ada, 50’si ülkeye has olan 400’den fazla farklı kelebek tipine mesken sahipliği yapmaktaydı. Asırlarca bu özelliğini koruyan Tayvan, 1800’lü yıllardan itibaren ise kelebeklerin vahşice avlandığı bir yere dönüşmüştü.

Tayvan’da, kelebek kanatlarından yapılan süslemelerle büyük gelişme gösteren bir pazar ortaya çıkmıştı. Yılda yaklaşık 10 milyon kelebeğin ihraç edildiği 1950’li yıllarda Tayvan “Kelebek Krallığı” olarak anılıyordu.

O devirde yıllık kelebek süsü ihracat ölçüsü 30 milyon dolara ulaşıyordu. Kelebeklere tam bir soykırım yaşatan bu pazar, memleketler arası baskılarla oluşturulan müdafaacı siyasetlerin da yardımıyla küçülmüş durumda.

“Beyaz ten” takıntısı

Birçok antropolog ve sosyolog tarafından “kendilerini öteki Asyalı milletlerden farklı tutma” eğilimi olan bir millet halinde bedellendirilen Tayvanlılar, bu görüşü destekleyen tavırları sergilemekte. Tayvan’ın bilhassa bayan nüfusunun “beyaz cilt takıntısı” biliniyor. Son iki yıla damgasını vuran pandemiden çok evvel de Tayvanlı bayanlar, bilhassa de genç kızlar açık ciltli olabilmek için tıbbi maskeyle dolaşmaktaydılar. Azımsanmayacak oranda erkek nüfus da tıpkı eğilimi taşıyor. Bunun için şemsiye kullananlar bile var. Bu tuhaf alışkanlık ile eğitim sisteminin yoğunluğu ve teknolojinin getirdiği günlük pratiklerin yol açtığı sorun ise hayli çarpıcı. Resmî sayılara nazaran, ülkedeki nüfusun yüzde 90’a yakını miyopiden, bu yüzde 90’ının da yüzde 25’i yüksek miyopiden muzdarip.

Tayvanlılar; gün ışığından kaçınmaları, ekran ve akıllı telefona çok uzun müddet bakmaları ve ağır eğitim maratonunda kapalı sınıflarda çok uzun müddet geçirmelerinin sonucunda milletçe göz sıhhati problemleri yaşıyorlar.

Tayvan’a dair öteki birtakım anekdotlar…

Taichung kentindeki Kömür Yakıtlı Elektrik Santrali her yıl 40 milyon tondan fazla CO2 üretiyor. Bu ölçü, İsviçre’nin bir yılda ürettiği CO2’e yakın. Dünyadaki tüm vidaların altıda biri Tayvan’da imal ediliyor. ABD’de bulunan tüm vidaların da yüzde 50’si Tayvan çıkışlı. Tayvan’da 50 binden fazla farklı vida çeşidi bulunuyor.

Batılı isim almaya eğilimli olan Tayvanlılar ayrıyeten tıpkı isimleri kullanmalarıyla da biliniyorlar. ülke nüfusunun yüzde 12’si “Chen” ismini tercih etmiş durumda. Tayvan, Çin’le olan meselelerinden ötürü 1971 yılında “BM’den atıldı.” Uzunluğu 394, genişliği ise 144 km olan Tayvan, bu ölçülerine karşılık 23 milyonluk nüfusuyla dünyanın en yüksek nüfus yoğunluğuna sahip ülkelerinden birisi.

Dünyadaki en düşük doğum oranlarından birine sahip bulunan Tayvan, 2019’da eşcinsel evliliği yasal hale getiren birinci Asya ülkesi oldu. Mandarince konuşan Tayvanlıların yalnızca yüzde 50’si kendisini dinle ilgili olarak tanımlıyor.

Adada Budizm, Taoizm ve Zen inanışı tartıda.

- Karin Lehnardt, “Tayvan Hakkında Değişik Gerçekler”, Fact Retriever, 4 Aralık 2017

- “Tayvan Hakkında Süratli Bilgiler”, Study in Taiwan, 27 Şubat 2018

- David Spencer, “Tayvan Hakkında Az Bilinen 10 Gerçek”, Taiwan News, 14 Nisan 2018